درباه جزیره کیش

منابع آبی در گذشته و حال

در گذشته که جمعیت جزیره بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ نفر بوده است، آب موجود در جزیره برای شرب اهالی و حتی استفاده از آن توسط کشتی های عبوری و حتی امور کشاورزی محدود آن زمان کافی بوده است. در آن زمان جزیره درحد خود، دارای تأسیسات آبرسانی مانند آب انبارها، برکه ها، چاه های بزرگ و کوچک با عمق مختلف در بخش شمالی (محوطه درخت سبز فعلی) بود و کم تر دچار بی آبی می شد.

در متون قدیمی آب و ذخایر آبی جزیره کیش چنین توصیف شده است « آبی که از چاه های جزیره خارج می شود، دارای طعم خوب و شیرین است. کشتی ها برای آب مشروب غالباً به این جزیره متوسل می شوند. عمق چاه های جزیره بین ۵ تا ۱۰ متر است و بدون زحمت آب زیادی از آنها به دست می آید». از چاه های عمده و معروف پراکنده در نقاط مسکونی جزیره کیش می توان به چاه های زیر اشاره کرد:

• چاه موسوم به «ممذر» در قصبه «ماشه» در بخش خاوری جزیره، با خاک ریز اطراف آن که به شکل بند یا سد ایجاد شده بود تا آب باران را در فصل بارش به درون چاه هدایت کند.

• چاه موسوم به «صفا» در آبادی «سجم» در بخش شمالی جزیره قرار دارد.

• چاه موسوم به «بالا» بین آبادی « ده» و «سفین» در بخش خاوری جزیره که هر دو آبادی مذکور از آب آن استفاده می کنند.

آن چه از توان زیستی جزیره ی کیش در متون گذشته بر می آید، تعداد کم جمعیت جزیره نسبت به وسعت آن، ساخت و سازهای محدود بومی و عدم دستکاری گسترده در آن بود که وضع تعادل زیست محیطی مطلوب جزیره را برهم نمی زد.

در حال حاضر آب شیرین جزیره که در شبکه ی لوله کشی وجود دارد. استحصال از مجموع واحدهای آب شیرین کنی است.

اقلیم، و جغرافی گیاهی

جزیره کيش در نوار باريکی از سرزمين رویش های خاص گرمسيری نيمکره شمالی، با عرض کم جغرافيائی، بين فلات ايران (در شمال) و صحرای عربستان سعودی (در جنوب) واقع شده است. به جز ويژگی های خاص جغرافيائی و اقليمی محلی، اين جزيره نيز همانند ديگر جزاير نزديک خود، در سلطه شرايط حاکم اقليم نيمه استوائی اين نوار رويشی قرار دارد. اقليم  جزیره حسب تأثير عواملی توأم از بارش و دما تقسیم بندی شده است. يعنی نسبت ميزان بارندگی به ميلی متر به درجه حرارت در طول سال معين می شود و اگر ميزان بارش از دو برابر درجه ی حرارت کم تر باشد آن اقليم خشک به حساب می آيد. کيش در منطقه ای بسيار خشک قرار دارد و شرايط اقليمی آن در کل خشک و نیمه استوائی است. ميانگين بارندگی یک سال گذشته طبق آمار ۶.۳ ميلی متر و ميانگين حداکثر دمای آن ۳۲.۵ درجه ی سانتي گراد ذکر شده است.

وضع رطوبت نسبی جو و ضريب ميزان شرايط اقليمی حاکم بر کيش، آب و هوای آن را بحری ساخته  است. به جز ايام فصول سرد، بقيه  ايام سال رطوبت آن بالای ۶۰درصد است. در ماه های آبان تا ارديبهشت هوای کيش ملايم و نوسان حرارت آن بین ۲۵-۱۸ درجه سانتی گراد است. طبق آمارهای موجود هوای جزیره کیش بسيار گرم تا گرم معتدل و همراه با رطوبت نسبی زياد و گاه باران هایی با شدت متغير و غالباً کم دوام در برخی از ایام سال است.

کيش در طبقه بندی معمول اقليم شناختی و حسب عوامل و عناصر اقليمی، به ويژه واقع بودن در مجاورت رأس السرطان و معرض سیستم پر فشار هوای حریم حاره ای و داشتن ویژگی هایی از موقعیت محلی که در آب های گرم و کم عمق خلیج فارس و تأثیر شرایط اقلیمی آن قرار دارد طبیعتاً گرم است و همیشه یا در بیش تر ایام سال هوائی شرجی دارد.

بارش های کیش معمولاً در ماههای آذر تا اسفند صورت می گیرد. بارش های آذرماه تقریباً نا منظم و شدت متغیر دارد. اما بارش های اسفندماه منظم، وضعی نسبتاً ثابت دارد. برآوردهای نسبی، چند ساله نشان می دهد آغاز فصل بارش معمولاً آبان ماه و پایان بارندگی تقریباً اردیبهشت ماه است و ایام بارندگی آن در مجموع چند ساعت است و در چند روز صورت می گیرد.

در گذشته با توجه به اینکه جزیره ی کیش در نوار رویشی حریم حاره ای قرار دارد. طبیعتاً نفوذ گاه به گاه جریان های فصلی اقیانوس هند به آن به ویژه در مرداد ماه که اوج فعالیت این جریان ها است باعث بارش های اتفاقی پراکنده و سریع و کوتاه تابستانه به صورت رگبارهای شدید است. مقدار نزولات تابستانه کیش گاه از تمامی مقدار بارش سالیانه آن بیش تر و معمولاً سیل آسا است.

مقدار بارش سالیانه نسبت بر میزان تبخیر سالیانه همیشه معرف اوضاع اقلیمی هر ناحیه است و اگر حداقل مقدار تبخیر یک ناحیه بیش از 10 برابر نزولات آن باشد (مانند صحاری و یا غالب بخش های مرکزی ایران) آن اقلیم خشک، گرم و بری است. اما کیش به علت موقعیت محلی یعنی واقع بودن در بخش آب های کم عمق و گرم خلیج فارس با رطوبت بالای نزدیک به حد اشباع که باعث شرجی بودن هوای آن در بیش تر ایام سال می شود اقلیم و آب و هوای بحری دارد.

سیمای پوشش گیاهی

موقعیت جغرافیائی کیش در سواحل جنوبی ایران، نوار باریکی از سرزمین رویش های خشک و گرمسیری دنیا است. اوضاع خاص جغرافیای اقلیمی جزیره که در آب های گرم و کم عمق دریا در تنگه هرمز قرار دارد فقر پوشش گیاهی جزیره است. میزان بارش کم و تبخیر چندین برابر بارش سالانه و گرمای بالا، در بیش تر ایام و ماه های سال، اقلیم جزیره را خشک، نیمه بیابانی و بیابانی نموده است. نبود عارضه های توپوگرافی، لایه نازک خاک کشیده بر بستر سخت مرجانی گستره جزیره، خشکی و گرما، شاخصه های اصلی خطوط الگوی فقر رویش های جزیره اند.

پوشش سبز جزیره شامل دو گروه از گیاهان علفی یکساله، چند ساله و گیاهان نیمه چوبی، و چوبی است. خزان گیاهان جزیره در آغاز فصل گرم و خشک تابستان شروع می شود.

رویش های علفی جزیره معمولاً در اواخر آبان ماه به تدریج ظاهر شده، موجب سیمای سبز زمین های خشک و خاکستری و سوخته در آفتاب تابستانی جزیره می شود.

رویش های جزیره با آغاز فروردین و اردیبهشت کم کم خشکیده، زمینه ای زرد و خاکستری از آن ها در گستره جزیره باقی می ماند. در بین این زمینه غالباً لکه های سبز و سبز نقره ای علف های پایا در طول تابستان، تا آغاز پاییز دیده می شود.

برخی از علف های یک ساله جزیره عبارتند از انواع گندمی ها، همیشه بهار، سیزاب، شبوها، چنگ مریم، یونجه ها، شنبلیله های وحشی، فرفیون ها، شمعدانی ها، تاتوره، آفتاب پرست، ترشک، بارهنگ ها و غیره.

علفی های چند ساله عبارتند از شمار بسیاری از گندمی ها، پیچک ها، سلمه تره ها، گیاهان تیره جعفری، گون ها، جگن ها، آبوتیلون، چرخوها، یونجه زرد، انواع پروانه آساها، شوره ها و غیره.

درختچه های کوتاه و بوته مانند جزیره شامل:  گرگ تیغ، اوکرادنوس، افدرا، نیل، برخی از کنف ها، برخی از سلمه تره ها، شوره ها، گزها و برخی دیگر است. درختان غالب بومی و طبیعی جزیره شامل کهور، کنار، گزهای تقریباً بلند، انجیر بنگالی، لمبو (سه پستان)، بمبر، لوز(گاروم زنگی) و گرت که از قدیم کاشته شده اند و تقریباً حالت بومی دارند، کرت و برخی از آکاسیاهای دیگر که همراه با کهور پاکستانی و اوکالیپتوس، نخل، نارگیلی و دیگر درختان کاشته شده اند.

دیگر گیاهان علفی در پناه سایه نخل ها و درختان دیگر که آبیاری می شوند و زمین دارای رطوبت کافی است تا آخر فصل رویش باقی مانده در پای نخلستان ها پوشش قابل ملاحظه ای را به وجود می آورند.

در تابستان که گرما و خشکی بسیار شدید است، به ویژه در خشک سالی ها، علاوه بر بوته های پایا، درختان و درختچه های جزیره نیز معمولاً بخش های سبز هوائی خود را از دست داده به ظاهر خشک و خاکستری به نظر می رسند. در اواخر آذر ماه به ویژه پس از بارش های معمول این ماه، جوانه های سبز در بخش پائینی و خشک شده سال قبل بوته ها آغاز به رویش کرده، به زودی بوته ها دارای انبوهی از شاخه های خشک و سبز می شوند. با رویش علف های یکساله در سطح جزیره یکباره طبیعت بهاری جزیره نیز سبز و بهاری است. در سال های کم باران که غالباً نیز فراوان پیش می آید، در خشکی و گرمای بالای جزیره، بخش های هوایی علفی های چند ساله و حتی درختچه ها و درختان بر اثر تقلیل جوانه های احیاء کننده خشک به نظر می رسند و از آن جا که بخش اصلی رویش جزیره را همین علفی های پایا و بوته های نیمه چوبی تشکیل می دهند، جزیره در بیش تر سال ها دارای پوششی یا سیمای خاکستری است.

کشاورزی و دامداری کیش

دامداری و کشاورزی فعلی کیش همان شیوه ی کشاورزی سنتی قبل و حتی با فعالیتی محدود تر از دوره های گذشته است. بقایای کرت های و مزارع غیر دایر و پراکنده در کیش، همه حاکی از کشت و زرع و باغداری ( هرچند محدود) متناسب با جمعیت کم آن روزگار است. وجود آثار کاریزها و مسیل های طولانی از بین رفته و حلقه های پر شده چاه های قدیمی  بر اثر واریز خاک ها همه مؤید این نظر است.

با آن که سیمای فعلی کیش نسبت به گذشته آن کاملاً تغییر یافته و دگرگون شده است و جنبه های طبیعی جزیره بر اثر ساخت و سازهای بی شمار جا عوض کرده است و گستردگی فعالیت های ساختمانی در آن نسبت به سطح محدود جزیره و توان زیستی آن حجمی بسیار وسیع و بیرون از ظرفیت دارد. ولی، هنوز هم روستاهایی با چند گاو و گوسفند و تعداد زیادتری بز و چند شتر وجود دارد. چرای این دامها ، به ویژه بزها درسال های کم بارش و خشک جزیره، موجب لطمه سنگین به پوشش طبیعی جزیره می شود و عرصه حیاتی و تغذیه چند آهوی رها شده را نیز تنگ تر می سازد.

یکی از اقدامات بسیار جالب سازمان منطقه آزاد کیش، ایجاد آبشخور آهوان جزیره است که آب آن از چاه های کم عمق با تلمبه ی  بادی تأمین می شود. دیدن تلمبه های بادی مزبور برای بیننده تداعی آشتی آدمیان با طبیعت است. به هر حال تعداد بزهای موجود جزیره خارج از توان طبیعی آن است و باید تعدادی از آنها حذف شوند. در جزیره هندورابی نیز تعداد زیادی بز وجود دارد که با خشکسالی موجود به پوشش آن لطمه سنگین وارد می سازند.

معیشت و گذران امور عادی و زندگی بومی های جزیره  که مردمانی شریف و با فرهنگی بالا و مانند تمام اهالی جنوب ایران دارای چهره ای نجیب سوخته در آفتاب درخشان جزیره هستند. با کشاورزی محدود، صیادی، دامداری و احیاناً تربیت شتر( برای جلب توجه توریستها) و عده ای نیز با کار و کسب و تجارت و اشتغال به امور خدماتی زندگی را می گذرانند.

در هر حال به جز آهوها، دام های جزیره نباید آزاد باشند و اگر به گوشت آن ها نیاز است می باید آن ها را در جاهای محصور و با علوفه تأمین شده از خارج نگه داری نمود.

تشکیل خاک و خاک شناسی

 جزیره ی کیش در طول میلیون ها سال پس از پیدایش همواره در معرض تغییر و تحول اوضاع محیطی و بالا و پایین رفتن آب دریا قرار داشت. در دوره های یخچالی و بین یخچالی به کرات و گاه نسبتاً طولانی دستخوش این تحولات بود.

در دوره های یخچالی که بخش عظیمی از خشکی ها را یخ می پوشاند و آب اقیانوس ها و دریاهای آزاد مناطق قطبی و حواشی آن به توده های عظیم کوه آسای یخ تبدیل می شد، آب اقیانوس ها و دریاهای آزاد در نقاط دیگر جهان پایین می رفت و آب ها خشکی ها را رها کرده پس روی می نمودند. در این احوال آب خلیج فارس نیز بر اثر این پدیده، کم ژرفا شده و هر از چند گاه خشک می شد و بستر آن در مدتی طولانی به صورت دره ای پهن و عریض و سرسبز و پر از گیاه در می آمد. در این هنگام جزیره ی کیش در دامنه ی شمالی دره مزبور به صورت برآمدگی حجیم تپه مانند با ارتفاعی حدود 50 متر در می آمد که رویشگاه مساعد گیاهان خشکی و زیستگاه مطلوب جانوران و حتی انسان های آن روزی بود. سطح تپه مزبور (جزیره کیش) در فاصله تناوب دوره های خشکی که گاه ده ها و حتی صدها هزار سال طول می کشید، بر اثر  باران ها فرسایش می یافت و رسوبات آبرفتی حاصل از فرسایش آن همراه با گرد و غبار و بقایای بازمانده از نسوج متلاشی شده گیاهان و جانوران روی آن انباشته می شد. در دوره های بین یخچالی که هوا گرم می شد با ذوب یخ ها آب دریاها مجدداً بالا می آمد، دره ی فارس (بستر خلیج فارس) را آب فرا می گرفت و برآمدگی کیش تبدیل به جزیره می شد. در اوج گرمای این زمان و بالا آمدن بیش تر آب، جزیره حتی به زیر آب فرو می رفت و این بار نوبت رشد و توسعه مرجان ها و صدف ها و دیگر آبزیان بر سطح آن بود. در طول این دوره ها ضربات امواج دریا بر اثر طوفان ها و بادها، به تدریج بقایای آهکی آبسنگ ها و صدف ها را به صورت قشر رسوبی جدید پوسته مانند با منشاء دریایی (تراس) روی پوشش قبلی که منشاء خشکی داشت به وجود می آورد.

از آخرین دوره از دوران یخچالی که کیش برای همیشه به صورت جزیره سر از آب برآورده ، یازده هزار سال می گذرد. با گرمای بی وقفه ی هوا و زمین در این مدت و فراوانی نزولات آسمانی بر سطح جزیره، رسوبات آبروفتی در جابه جای آن فرو نشست. گیاهان بر سطح آن روئیدند و جانوران به زیست گاه های آن روی آورده اند. به تدریج بقایای این گیاهان و جانوران همراه با رسوبات آبروفتی قشری نازک از خاک را روی لایه های قدیمی مرجانی (بازمانده از زمان آب گرفتگی) تشکیل می داد.