پیدایش جزیره و ساختار زمین شناختی آن
حدود 200 میلیون سال پیش، در ادامه حرکات صفحه های عظیم قاره ها و فشار آنها برهم که با چین خوردگی ها و پدیده کوه زایی همراه بود، شبه جزیره ی عربستان همراه با صفحه ی قاره ی آفریقا به سوی شمال حرکت کرد، و در نتیجه از افریقا جدا شد و به آسیا متصل گردید. فشار ناشی از اثر این تحرک که از جنوب غربی به ایران وارد شد، باعث چین خوردگی عظیم این بخش از فلات ایران به صورت ارتفاعات زاگرس گردید و رشته کوه های آن عمود بر راستای این فشار یعنی در جهت شمال غربی و جنوب شرقی به وجود آمد. ارتفاع رشته کوه های زاگرس از قله دنا به تدریج در جهت خلیج فارس کم شده، ادامه ی آن در ژرفای آب های خلیج فارس به صورت چین خوردگی هایی در زیر آب پنهان می گردد. جزیره کیش و جزایر دیگر تنگه ی هرمز در خلیج فارس، بخشی از تاقدیس های این چین خوردگی ها و از سازه های زاگرس اند. جزایر هندورابی و لاوان در شمال غربی و جنوب شرقی کیش از دیگر تاقدیس های سازه های زاگرس نزدیک به آن هستند.
کیش پس از تشکیل، هر از گاهي با تغییر سطح آب خلیج فارس و بالا آمدن آن در عمق کمی از آب فرو می رفت. گرمای نسبی این زمان ها، کمی عمق آب و نور فراوان و دیگر شرایط زیست محیطی مساعد، مناسب ترین بستر را برای رشد مرجان ها، آبزیان و آبسنگ ها، صدف ها و دیگر جانواران و آبزیان بر سطح جزیره فرو رفته در آب ایجاد می کرد و به مرور به صورت قشری فشرده از بقایای پوسته ی آهکی آنها به صورت سنگ های آهکی مرجانی بر سطح جزیره غرق در آب به وجود می آورد.
طلیعه کیش در اعصار و قرون
جزیره کیش در تلاطم طوفان های وقایع و رویدادهای روزگار، بارها دچار ضربات سهمگین تخریب و نابودی شد. و با دست به دست شدن مکرر بین مهاجمان و تسلط بیگانگان هر از گاه لطماتی سهمگین و سنگین را متحمل شد. تاریخ قدمت کیش به تاریخ کهن ایران پیوسته است. آن چه مسلم است اولین دریانوردان این خطه، به علت خصوصیات جغرافیائی جزیره کیش به ویژه نزدیکی آن با خاک پیوسته ایران و از این که هنوز دریانوردان قادر نبودند به میانه گستره پهناور آب دریاها و اقیانوس ها نفوذ کنند و ناچاراً می باید از آب های نزدیک به سواحل عبور می نمودند تا آب، مواد غذایی و سایر مایحتاج سفر دریائی را از جزایر مسیر بدست آورند. جزیره کیش با موقعیت جغرافیائی، رونق تجارت و نزدیکی به خشکی و امنیت و توانائی های دیگر خود همیشه پایگاه ثابتی برای توقف کشتی های تجاری در سفرها بود.
موقعیت استراتژیک کیش
در زمان پادشاهان ایلام و آشور و برخورد تمدن های آن روزگار به ویژه تمدن ایلامی ها و سومری ها بسیار با اهمیت بود و کیش عمیقاً تحت تأثیر فرهنگ های این تمدن ها قرار داشت. مسیر اکثر کشتی های ابتدائی و بادبانی اولیه روزگاران کهن که از شوش و از رود کارون مستقیماً به خلیج فارس می آمدند و از خلیج فارس مسیر سواحل شمالی را پیش می گرفتند، جزایر هرمز و قشم در تنگه ی خلیج فارس و کیش در نزدیک پایان این محدوده، از توقفگاه های اصلی آنها برای تهیه نیازها و تبادلات کالاهای تجاری و از پایگاه های مطمئن دریائی آن زمان بودند. کیش در دوره قدرت مادها ، پارس ها و به ویژه آریایی ها و حتی عصر شاهان ایلامی و بعد از آن، همانند سایر بخش های جنوبی فلات ایران جزئی از بستر این تمدن ها به شمار می آمد. از نظر سیاسی و اقتصادی، کیش کم و بیش تابع تمدن ایلام بود و با انقراض این تمدن، کیش نیز موقعیت ممتاز خود را از دست داد. و روزگاری دستخوش نابسامانی ها و دست به دست شدن بین سلطه گران و دست نشاندگان و حکام جبار محلی که تابع تجاوزگران بودند گردید. و با رفع تسلط سومری ها بر این خطه و طلیعه شاهنشاهی هخامنشی ها و تمدن درخشان آن ها، خلیج فارس نیز در پرتو درخشندگی آن، دارای پیشرفته ترین ساخت و سازهای آن روزی برای کشتیرانی، علامت گذاری، نصب فانوس های دریائی و دیگر تأسیسات و تجهیزات شده بود. بدیهی است جزیره کیش به علت نزدیکی به خاک سراسری ایران در جوار این تمدن فروزان، موقعیت خاص و مهمی پیدا کرد و این موقعیت تا دوران شاهنشاهی اشکانیان و ساسانیان نیز ادامه داشت.
کیش در دوران حکومت های مختلف
جزیره کیش در دوره های حکومت این سلسله ها که دوران رفت و آمد تجار غربی، سفرا و فرستادگان دربار اروپایی به ایران بود، تقریباً همان رونق گذشته خود را بازیافت. اما این زمان که دوره ی پیدایش پدیده ی شوم استعمار و بسط نفوذ کشورهای استعماری بر سرزمین های دیگر بود. رونق تجارت، اهمیت، موقعیت دریایی و قرار داشتن کیش در مدخل تنگه ی هرمز به صورت یک پایگاه اقتصادی و استراتژی مهم نظیر دیگر جزایر مورد توجه دائمی و وسوسه اروپاییان و متجاوزین استعمارگر قرار داشت. متأسفانه ضعف دولت های مرکزی، وجود حاکمان غیر دلسوز پول پرست و جبار خودی این جزایر، کار تجاوزات و دست اندازی های متجاوزان اروپایی را که نیروی دریائی قوی و منسجم داشتند در تصرف جزایر خلیج فارس و منجمله جزیره کیش را بسیار آسان میسر نمود.
کیش در دوران پر نشیب و فراز تصرف، سلطه و آزاد شدن از قید بیگانگان، دوران بسیار سختی را تجربه کرد. در دوران شاه عباس صفوی، نادرشاه، کریم خان زند، بارهای از تسلط بیگانگان خارج شد. در دوران سلطنت شاه عباس پرتغالی های اشغال گر با شجاعت سردار معروف ایرانی امام قلی خان و درایت او شکستی سخت خوردند و از برخی جزایر ایران مانند قشم خارج شدند.
از قاجار تا امروز
هفت سال پس از درگذشت کریم خان زند و سپری شدن آشوبگری های مدعیان سلطنت و دوران بی ثباتی که از اوایل دوره قاجاریه شروع شده بود. خلیج فارس در بدترین شرایط سیاسی، امنیتی، اجتماعی و اقتصادی خود قرار داشت و جزایر آن از جمله جزیره کیش از این بی ثباتی صدمات و لطمات شدید دیدند. انگلیسی ها از این آشوب که خود نیز باعث آن بودند، ابتدا جزیره قشم را اشغال کردند و با تبدیل آن به پایگاه ناوگان دریائی، به دست اندازی به جزایر دیگر پرداختند. تجاوز پرتغالی ها، انگلیسی ها، دزدان دریایی و شیخ نشینان و سلطان مسقط که بیش تر آنها با تحریک انگلیسی ها صورت می گرفت، خطه دریایی خلیج فارس کاملاً نا امن شد و این همان خواست انگلیسی ها بود تا با این بهانه شیخ بحرین را تحت حمایت ایران بود برای قبول تحت الحمایگی خود وادار سازند و جزیره ی مزبور را از اختیار ایران خارج کنند. در این نشیب های تند اوضاع اجتماعی و سیاسی حوزه ی خلیج فارس، وضع اقتصادی و اجتماعی جزیره کیش به جایی رسید که این عروس جزایر خلیج فارس با تمام شهرت افسانه ای و ثروت و موقعیت تجاری گذشته، در اوایل انقلاب مشروطیت، فقط با مبلغ 250000 ریال توسط میرزا ابراهیم خان قوام الدوله به محمدرضا خان بستکی فروخته شود.
کیش در دوران رژیم سابق ( سلطنت پهلوی)
وضع اسف بار کیش در زمان سلطنت رضاشاه نیز کم و بیش تقریباً همانند دوره قاجاریه بود مدت ها انگلیسی ها بر آب های خلیج فارس و جزایر چندین هزار ساله ایرانی آن به بهانه حفظ امنیت و طبق قراردادهای تحمیلی قدیمی و به خصوص برای حفظ سرزمین های نفت خیز ایران، سیادت خود را اعمال می کردند. حضور بیگانگان و مرارت های تحمیلی آنان سبب شد تا جزایر ایرانی خلیج فارس به تدریج از سکنه خالی شود و حالتی نیمه مخروبه و متروک پیدا کند. بازار و کسب تجارت در آن ها تقریباً تعطیل گردد این شرایط باعث شد که همه از آن مهاجرت کنند و سیمای نکبت فقر و ویرانی این جزیره که عروس خلیج فارس بود را به ماتمکده ای با چند درخت کهنسال و چند هکتار زمین مزروعی بی توان و ساکنین اندک از زن و بچه، پیرمرد و پیرزن بیچاره و از کار افتاده که توان مهاجرت نداشتند تبدیل کند. این وضع تأسف بار با تغییراتی کم و بیش ناچیز در سال های 1320 تا 1347 کم و بیش در جزیره ادامه داشت.
آغاز تحولات
سال 1347 آغاز تحولات اداری و برخی حرکات اجرائی در جزیره کیش با پیشنهادات کارشناسان امریکائی به عنوان بندر آزاد توریستی بود. در سال 1349 بهره برداری از شرایط جغرافیایی و طبیعت جزیره کیش مورد توجه قرار گرفت، و کیش به عنوان مرکز بین المللی توریستی، تجاری انتخاب گردید. در سال 1351 جزیره نام سازمان عمران کیش را به خود گرفت و با یک میلیارد سرمایه به ثبت رسید. در سال 1352 عملیات ساختمانی و ساخت و ساز سازمان عمران کیش از روستای ماشه در شمال شرقی جزیره شروع شده، همزمان با آن ساخت فرودگاه مجهز بین المللی برای فرود بزرگترین هواپیماهای جهان کنکورد در بخش مرکزی متمایل به شرق آن آغاز گردید. در سال 1356 مرکز بین المللی توریستی، تجاری کیش افتتاح شد و تقریباً ساخت تمام سازه های اصلی خدماتی که نسبتاً گسترده بود پایان یافت.
در سال 1358 یعنی یکسال پس از وقوع انقلاب و حذف رژیم قبلی، سازمان عمران کیش به عنوان سازمان مراکز ایران گردی و جهانگردی به وزارت ارشاد واگذار شد ولی پنج ماه بعد شورای انقلاب آن را اولین منطقه آزاد تجاری جمهوری اسلامی اعلام نمود در سال 1361 طبق تصویب نامه هیئت دولت سازمان عمران کیش از « زیر مجموعه های» وزیر مشاور اجرائی شد. در سال 1365 شورای انقلاب، کیش را برای سیر و سفر و خرید مردم از بازارهای آن بازگشایی نمود. آن سال در واقع سال تجدید حیات کیش با عنوان منطقه آزاد است. از همین زمان با هجوم گردشگران به آن، گسترش بی وقفه ی کیش با ساخت و سازه های گوناگون تجاری، بازارها، گسترش بندرگاه ها، توسعه ی فرودگاه، احداث هتل های تازه، فعالیت های صنعتی و بازرگانی برای صادرات و واردات، فضاهای تفرجی تازه، میادین، جاده ها، فضای سبز متناسب با نیاز جمعیت و توریست (در حال افزایش به جزیره) شروع شد و این فعالیت هر روز حجم بیش تری پیدا کرد و کیش موقعیت شاخص امروی خود را در بین مناطق آزاد دیگر که بعد از آن شکل گرفته اند با برنامه ریزی های حساب شده کسب نمود.
کیش در آغاز دوره اسلام و بعد از آن
کیش تا سال 23 هجرت هنوز تسلیم اعراب نشده بود. اما جزایر خلیج فارس و (منجمله کیش) چون در مسیر حمله های دریایی اعراب به فارس و کرمان قرار داشتند. طبعاً قبل از رسیدن و حمله عرب ها به ایالت فارس مورد هجوم آن ها قرار گرفتند. اولین حاکم از جانب اعراب ها فردی از قبیله ی عبدا... قیس بود، می گویند نام جزیره اخذ شده از نام اولین حاکم اسلامی آن قیس است که بعدها به کیش تبدیل شد. البته قبل از دوره ی اسلامی و در طول تاریخ، جزیره کیش در متون مورخان بیگانه نام های دیگری داشه است. برای مثال در سده ی دوم میلادی، نام کیش در نوشته های مورخان کامینانه به یونانی آریانوسیا آرین و بالاخره جزیره ی ونوس و در زمان اسکندر جزیره ی مرکور، خمین یا خن آمده است. اما مورخان ایرانی نام آن را به صوت کیان، کیس، گیس، قیس و حتی برخی به اشتباه قشم نوشته اند. در نیمه ی نخست قرن اول هجری که زمان جنگ ها و شورش ها و قیام های ایرانیان علیه اعراب در شهرهای جنوبی و غربی ایران بود، کیش در رهگذار جنبش های تند قیام های مزبور، دچار بحران های شدید گردید و فعالیت بازرگانی و رونق گذشته خود را از دست داد.
در دوره صفاریان، به ویژه در دوران آل بویه و هم چنین در دوره ی سلاطین سلجوقی که دوره ی رونق و ارتقاء فرهنگ، دانش، رفاه و شکوفائی تجارت، به خصوص تجارت دریائی بود. کیش این نگین خلیج فارس دوباره رونق خود را بازیافت و در دوره اتابکان فارس و ملک شاه سلجوقی، با قدرتی که اینان در سیاست و کشورداری، در فارس، کرمان و خلیج فارس داشتند، کیش به موقعیت واقعی خود رسید. این موقعیت بعد از هجوم مغولان به ایران نیز، به علت درایت وزرای ایرانی آنها کم و بیش حفظ شد و رونق تجارت در آن باقی ماند.
